Το πρώτο μου μάθημα ξένης γλώσσας το έκανα στο πολωνικό σχολείο μου στα 12 μου χρόνια. Αυτό έγινε το 1992, τα ρωσικά είχαν χάσει κάθε δημοτικότητα εκείνη την εποχή. Της καθηγήτριας των ρωσικών μας της άλλαξαν αντικείμενο εργασίας και την εκπαίδευσαν στις καλοκαιρινές διακοπές μας: Όταν άρχισαν τα σχολεία την 1η Σεπτεμβρίου, εμφανίστηκε στην τάξη μας ως καθηγήτρια γερμανικών, πήρε ένα βιβλίο στο χέρι και είπε: «ντας ιστ άιν μπουχ». Ήταν έρωτας με την πρώτη πρόταση – κάτι τόσο ωραίο δεν είχα ακούσει ποτέ μου μέχρι τότε.
Ένα νεοαποκτηθέν δορυφορικό πιάτο μού πρόσφερε πρόσβαση στον κόσμο του RTL και του Pro7 με τα χτυπητά διαφημιστικά τους σποτ – και τις πρώτες μου επιτυχίες στην ακουστική κατανόηση. Σιγά σιγά συνειδητοποιούσα ότι αυτή η γλώσσα δεν ακούγεται ωραία απλώς, αλλά μπορεί και να μετατοπίσει τα σύνορα του κόσμου μου. Στο σπίτι η αγάπη μου για τη γερμανική γλώσσα προξενούσε μάλλον συγκρατημένες αντιδράσεις: «μα, υπάρχουν τόσο πολλές ωραίες γλώσσες στον κόσμο!» Η μετέπειτα επαγγελματική μου επιλογή ομοίως τύγχανε υποτονικού ενθουσιασμού και εντέλει μιας παραίτησης: «τέλος πάντων, τη γλώσσα του εχθρού πρέπει να την ξέρουμε».
Στο λύκειο ο καθηγητής των ιταλικών μου με έλεγε «Άξονα-Βερολίνου-Ρώμης-Τόκυο», προσθέτοντας συχνά την πρόταση: «Μόνο ιαπωνικά να μάθεις ακόμα, Ιβόνα, και είσαι έτοιμη». Όταν στο μάθημα των πολωνικών διαβάζαμε το βιβλίο Συνομιλίες με ένα δήμιο, η καθηγήτριά μας σκηνοθέτησε μια δίκη, στην οποία μου ανατέθηκε να υπερασπιστώ τον εγκληματία των Ες Ες. Με εξόργισε το ότι η αγάπη μου για τη γερμανική γλώσσα πάντα συνδεόταν με την Ιστορία και μάλιστα μόνο με ένα μέρος της Ιστορίας! Δυο εβδομάδες κατέστρωνα σχέδια εκδίκησης, παθιαζόμουν ότι σε τελική ανάλυση θα έβγαζα έναν φλογερό λόγο υπεράσπισης, μετά τον οποίο η τάξη θα αθώωνε τον εγκληματία. Στο τέλος ήμασταν όλοι δυσαρεστημένοι.
Η γιαγιά μου κάποτε μου είπε ότι είμαι μια άλλη όταν μιλάω γερμανικά. Μια νεαρή ηθοποιός μού ζήτησε να μη μιλάω γερμανικά μπροστά της, γιατί την κατατρύχουν τακτικά οι εφιάλτες των προγόνων της από τον πόλεμο. Κι εγώ έβλεπα στον ύπνο μου ότι με βασανίζουν Πολωνοί αντάρτες – λόγω εσχάτης προδοσίας. Ήταν στην αρχή μιας σχέσης μου με έναν Γερμανό. Για τον οποίο, καθώς φάνηκε, δεν ήταν επίσης εύκολο να είναι με μια Πολωνή. Σε ένα ρομαντικό γεύμα μού ζήτησε συγνώμη για τα εγκλήματα που διεπράχθησαν από τους Γερμανούς εις βάρος του πολωνικού λαού. Η σχέση δεν κράτησε ιδιαίτερα πολύ.
Με ρωτάνε συχνά: γιατί αλήθεια γερμανικά; Πράγμα που κατά βάθος σημαίνει: τι έχεις πάθει πια; Όταν αναφέρω το επάγγελμά μου, συνήθως ακούγεται κάτι προκλητικό. Τον τελευταίο καιρό προτιμώ να λέω ότι μεταφράζω θεατρικά κείμενα, τις περισσότερες φορές μετά δεν με ρωτάνε και από ποια γλώσσα. Οι εντάσεις έχουν μάλλον αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Το 2016 ένας Πολωνός καθηγητής δέχθηκε επίθεση στο τραμ της Βαρσοβίας, γιατί μιλούσε γερμανικά με τον συνάδελφό του. Εγώ κοιτάζω καλά τους συνεπιβάτες μου στο τρένο, πριν αποφασίσω ποιο βιβλίο θα βγάλω από την τσάντα μου. Προληπτικά έχω πάντα κι ένα πολωνικό μαζί μου.
Η πρώτη μου μετάφραση –δύσκολα αποφεύγει τα στερεότυπα κανείς– ήταν ένα θεατρικό έργο για την Έμμυ Γκαίρινγκ. Ένας μονόλογος της κυρίας Γκαίρινγκ, ή κάποιου ατόμου που πιστεύει ότι είναι εκείνη και τώρα κάθεται στην αίθουσα αναμονής στον οδοντίατρο, γιατί κάτι ακούγεται να μιλάει από τον φρονιμίτη της: Σκέψεις που δεν συμφωνούν απαραίτητα με τη δική της κοσμοθεωρία ή εκείνη του συζύγου της. Ένα τέτοιο ξένο, σύγχρονο κείμενο, που δεν το έχεις αποκωδικοποιήσει ακόμα, που σου αντιστέκεται, μπορεί αρχικά να σε μπερδέψει. Στη συνέχεια εμφανίζεται η πιο δύσκολη, αλλά και πιο ωραία διαδικασία της εξημέρωσης αυτού του ξένου ζώου. Με τις φάσεις της θεοποίησης και τις φάσεις της αμηχανίας ή ακόμα και του μίσους. Όπως και της ανασφάλειας για το αν θα τα καταφέρεις μέχρι την τελευταία πρόταση. Είναι πάντα ένα ταξίδι στο αβέβαιο· έχεις ασφαλώς έναν χάρτη, αλλά ο σωστός δρόμος δεν είναι σημειωμένος πουθενά και ποτέ δεν ξέρεις σε ποιο σημείο θα εμφανιστεί το αποκορύφωμα της απελπισίας. Που θα κάτσεις μες στη μέση του δρόμου και θα πεις: δεν μπορώ άλλο. Κι αυτό εμφανίζεται σε κάθε μετάφραση. Κι αν όχι, τόσο το χειρότερο, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να έχεις πέσει σε παγίδα, χωρίς να έχεις καταλάβει ότι είναι παγίδα. Ακόμα πιο πολύ απ’ την απελπισία φοβάμαι να αγγίζω κείμενα που δεν με αγγίζουν.
Η λέξη «Niemcy» [νιέμτσε], που σημαίνει «Γερμανοί» και «Γερμανία», προέρχεται στα πολωνικά από τη λέξη «niemy» [νιέμε], που σημαίνει «μουγκός». Μιλούσαν μια γλώσσα που δεν την καταλάβαινε κανένας, οπότε τους αφαίρεσαν την ικανότητα να μιλούν. Ως μεταφράστρια είμαι ένα αόρατο άτομο, που δίνει φωνή και σημασία σε μια μουγκή γλώσσα. Λίγο μαγικό ακούγεται αυτό.
Και πράγματι η μετάφραση είναι μια αρκετά μαγική διαδικασία, που δεν διαφέρει από την υποκριτική. Παίρνω ένα κείμενο, που πρέπει να το «παίξω» σε μια άλλη γλώσσα. Σαν να μην το ’χω γράψει απλώς εγώ, αλλά σαν να το έχω ζήσει κιόλας. Δεν είναι καθόλου απλός ο γυρισμός από τη σκηνή αυτή. Η ενσυναίσθηση μπορεί να πάει πολύ μακριά, μπορεί να πνιγείς μέσα σε ξένες σκέψεις. Είμαι ψυχοσωματικός τύπος, ανεβάζω αμέσως πυρετό, αν κάποιος κοντά μου έχει πυρετό. Τα τελευταία χρόνια έχω μεταφράσει κείμενα που είχαν παιδική κακοποίηση, ευθανασία, πόλεμο, βασανιστήρια, βία. Ήταν κι αυτός ένας λόγος που το 2019 αναγκάστηκα να κάνω ένα διάλειμμα για έναν χρόνο.
Είμαι ένα άτομο με διάφορους φόβους, αλλά πάντα έλεγα ότι με τη μετάφραση έχω βρει ένα πεδίο, όπου οι φόβοι δεν παίζουν κανένα ρόλο. Όπου αισθάνομαι σαν στο σπίτι μου. Η γερμανική γλώσσα ήταν πάντα κάτι που το επέλεξα εγώ και το έκανα δικό μου. Έκφραση της αυτονομίας μου. Επειδή αυτή η γλώσσα ήταν ένα «safe space» στην εφηβική μου ηλικία, η μυστική μου γλώσσα, στην οποία μάλιστα έγραφα και το ημερολόγιό μου. Αλλά χωρίς φόβους εντελώς δεν γίνεται. Είναι ένα με τη ζωή, με τον μηχανισμό επιβίωσης. Μόνο που δεν πρέπει να ’ναι πάρα πολλοί. Ο φόβος… τρώει τα σωθικά.
Ένα νεοαποκτηθέν δορυφορικό πιάτο μού πρόσφερε πρόσβαση στον κόσμο του RTL και του Pro7 με τα χτυπητά διαφημιστικά τους σποτ – και τις πρώτες μου επιτυχίες στην ακουστική κατανόηση. Σιγά σιγά συνειδητοποιούσα ότι αυτή η γλώσσα δεν ακούγεται ωραία απλώς, αλλά μπορεί και να μετατοπίσει τα σύνορα του κόσμου μου. Στο σπίτι η αγάπη μου για τη γερμανική γλώσσα προξενούσε μάλλον συγκρατημένες αντιδράσεις: «μα, υπάρχουν τόσο πολλές ωραίες γλώσσες στον κόσμο!» Η μετέπειτα επαγγελματική μου επιλογή ομοίως τύγχανε υποτονικού ενθουσιασμού και εντέλει μιας παραίτησης: «τέλος πάντων, τη γλώσσα του εχθρού πρέπει να την ξέρουμε».
Στο λύκειο ο καθηγητής των ιταλικών μου με έλεγε «Άξονα-Βερολίνου-Ρώμης-Τόκυο», προσθέτοντας συχνά την πρόταση: «Μόνο ιαπωνικά να μάθεις ακόμα, Ιβόνα, και είσαι έτοιμη». Όταν στο μάθημα των πολωνικών διαβάζαμε το βιβλίο Συνομιλίες με ένα δήμιο, η καθηγήτριά μας σκηνοθέτησε μια δίκη, στην οποία μου ανατέθηκε να υπερασπιστώ τον εγκληματία των Ες Ες. Με εξόργισε το ότι η αγάπη μου για τη γερμανική γλώσσα πάντα συνδεόταν με την Ιστορία και μάλιστα μόνο με ένα μέρος της Ιστορίας! Δυο εβδομάδες κατέστρωνα σχέδια εκδίκησης, παθιαζόμουν ότι σε τελική ανάλυση θα έβγαζα έναν φλογερό λόγο υπεράσπισης, μετά τον οποίο η τάξη θα αθώωνε τον εγκληματία. Στο τέλος ήμασταν όλοι δυσαρεστημένοι.
Η γιαγιά μου κάποτε μου είπε ότι είμαι μια άλλη όταν μιλάω γερμανικά. Μια νεαρή ηθοποιός μού ζήτησε να μη μιλάω γερμανικά μπροστά της, γιατί την κατατρύχουν τακτικά οι εφιάλτες των προγόνων της από τον πόλεμο. Κι εγώ έβλεπα στον ύπνο μου ότι με βασανίζουν Πολωνοί αντάρτες – λόγω εσχάτης προδοσίας. Ήταν στην αρχή μιας σχέσης μου με έναν Γερμανό. Για τον οποίο, καθώς φάνηκε, δεν ήταν επίσης εύκολο να είναι με μια Πολωνή. Σε ένα ρομαντικό γεύμα μού ζήτησε συγνώμη για τα εγκλήματα που διεπράχθησαν από τους Γερμανούς εις βάρος του πολωνικού λαού. Η σχέση δεν κράτησε ιδιαίτερα πολύ.
Με ρωτάνε συχνά: γιατί αλήθεια γερμανικά; Πράγμα που κατά βάθος σημαίνει: τι έχεις πάθει πια; Όταν αναφέρω το επάγγελμά μου, συνήθως ακούγεται κάτι προκλητικό. Τον τελευταίο καιρό προτιμώ να λέω ότι μεταφράζω θεατρικά κείμενα, τις περισσότερες φορές μετά δεν με ρωτάνε και από ποια γλώσσα. Οι εντάσεις έχουν μάλλον αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Το 2016 ένας Πολωνός καθηγητής δέχθηκε επίθεση στο τραμ της Βαρσοβίας, γιατί μιλούσε γερμανικά με τον συνάδελφό του. Εγώ κοιτάζω καλά τους συνεπιβάτες μου στο τρένο, πριν αποφασίσω ποιο βιβλίο θα βγάλω από την τσάντα μου. Προληπτικά έχω πάντα κι ένα πολωνικό μαζί μου.
Η πρώτη μου μετάφραση –δύσκολα αποφεύγει τα στερεότυπα κανείς– ήταν ένα θεατρικό έργο για την Έμμυ Γκαίρινγκ. Ένας μονόλογος της κυρίας Γκαίρινγκ, ή κάποιου ατόμου που πιστεύει ότι είναι εκείνη και τώρα κάθεται στην αίθουσα αναμονής στον οδοντίατρο, γιατί κάτι ακούγεται να μιλάει από τον φρονιμίτη της: Σκέψεις που δεν συμφωνούν απαραίτητα με τη δική της κοσμοθεωρία ή εκείνη του συζύγου της. Ένα τέτοιο ξένο, σύγχρονο κείμενο, που δεν το έχεις αποκωδικοποιήσει ακόμα, που σου αντιστέκεται, μπορεί αρχικά να σε μπερδέψει. Στη συνέχεια εμφανίζεται η πιο δύσκολη, αλλά και πιο ωραία διαδικασία της εξημέρωσης αυτού του ξένου ζώου. Με τις φάσεις της θεοποίησης και τις φάσεις της αμηχανίας ή ακόμα και του μίσους. Όπως και της ανασφάλειας για το αν θα τα καταφέρεις μέχρι την τελευταία πρόταση. Είναι πάντα ένα ταξίδι στο αβέβαιο· έχεις ασφαλώς έναν χάρτη, αλλά ο σωστός δρόμος δεν είναι σημειωμένος πουθενά και ποτέ δεν ξέρεις σε ποιο σημείο θα εμφανιστεί το αποκορύφωμα της απελπισίας. Που θα κάτσεις μες στη μέση του δρόμου και θα πεις: δεν μπορώ άλλο. Κι αυτό εμφανίζεται σε κάθε μετάφραση. Κι αν όχι, τόσο το χειρότερο, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να έχεις πέσει σε παγίδα, χωρίς να έχεις καταλάβει ότι είναι παγίδα. Ακόμα πιο πολύ απ’ την απελπισία φοβάμαι να αγγίζω κείμενα που δεν με αγγίζουν.
Η λέξη «Niemcy» [νιέμτσε], που σημαίνει «Γερμανοί» και «Γερμανία», προέρχεται στα πολωνικά από τη λέξη «niemy» [νιέμε], που σημαίνει «μουγκός». Μιλούσαν μια γλώσσα που δεν την καταλάβαινε κανένας, οπότε τους αφαίρεσαν την ικανότητα να μιλούν. Ως μεταφράστρια είμαι ένα αόρατο άτομο, που δίνει φωνή και σημασία σε μια μουγκή γλώσσα. Λίγο μαγικό ακούγεται αυτό.
Και πράγματι η μετάφραση είναι μια αρκετά μαγική διαδικασία, που δεν διαφέρει από την υποκριτική. Παίρνω ένα κείμενο, που πρέπει να το «παίξω» σε μια άλλη γλώσσα. Σαν να μην το ’χω γράψει απλώς εγώ, αλλά σαν να το έχω ζήσει κιόλας. Δεν είναι καθόλου απλός ο γυρισμός από τη σκηνή αυτή. Η ενσυναίσθηση μπορεί να πάει πολύ μακριά, μπορεί να πνιγείς μέσα σε ξένες σκέψεις. Είμαι ψυχοσωματικός τύπος, ανεβάζω αμέσως πυρετό, αν κάποιος κοντά μου έχει πυρετό. Τα τελευταία χρόνια έχω μεταφράσει κείμενα που είχαν παιδική κακοποίηση, ευθανασία, πόλεμο, βασανιστήρια, βία. Ήταν κι αυτός ένας λόγος που το 2019 αναγκάστηκα να κάνω ένα διάλειμμα για έναν χρόνο.
Είμαι ένα άτομο με διάφορους φόβους, αλλά πάντα έλεγα ότι με τη μετάφραση έχω βρει ένα πεδίο, όπου οι φόβοι δεν παίζουν κανένα ρόλο. Όπου αισθάνομαι σαν στο σπίτι μου. Η γερμανική γλώσσα ήταν πάντα κάτι που το επέλεξα εγώ και το έκανα δικό μου. Έκφραση της αυτονομίας μου. Επειδή αυτή η γλώσσα ήταν ένα «safe space» στην εφηβική μου ηλικία, η μυστική μου γλώσσα, στην οποία μάλιστα έγραφα και το ημερολόγιό μου. Αλλά χωρίς φόβους εντελώς δεν γίνεται. Είναι ένα με τη ζωή, με τον μηχανισμό επιβίωσης. Μόνο που δεν πρέπει να ’ναι πάρα πολλοί. Ο φόβος… τρώει τα σωθικά.
Μετάφραση από τα Γερμανικά: Αλέξανδρος Κυπριώτης
Το παραπάνω κείμενο της Ιβόνα Νοβάτσκα γράφτηκε στα Γερμανικά για την πρώτη σειρά των TOLEDO TALKS υπό τον γενικό τίτλο «Berührungsängste» («Φόβοι αγγίγματος») και δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στις 18 Δεκεμβρίου 2020 εδώ ως κείμενο και ταινία.
Iwona Nowacka: Die Sprache des Feindes from LiterarischesColloquiumBerlin on Vimeo.
Το βιβλίο Συνομιλίες με ένα δήμιο του Kazimierz Moczarski έχει εκδοθεί στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση Edyta Kosiel-Ευαγγέλου και Όλγας Μπεζεντάκου.
Ο θεατρικός μονόλογος που αναφέρεται είναι το Enigma Emmy Göring του Werner Fritsch.
Η Ιβόνα Νοβάτσκα είναι μεταφράστρια, επιμελήτρια θεατρικών και λογοτεχνικών πρότζεκτ, και ένα από τα δύο ιδρυτικά μέλη της ανεξάρτητης ομάδας περφόρμανς Turkowski & Nowacka. Έχει μεταφράσει στα πολωνικά έργα των Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ, Βέρνερ Φριτς, Γιούλι Τσε, Φαλκ Ρίχτερ, Γκεζίνε Ντάνκβαρτ, Ντανιέλα Ντρέσερ, Άντρες Βάιελ, Κάτια Μπρούνερ, Μπον Παρκ, Μίλο Ράου, Ζιμπίλε Μπεργκ, κ.ά. Ζει στο Στσέτσιν (Szczeczin), γνωστό στα ελληνικά και ως Στετίνο από τη γερμανική ονομασία του, Stettin.
Ο θεατρικός μονόλογος που αναφέρεται είναι το Enigma Emmy Göring του Werner Fritsch.
Η Ιβόνα Νοβάτσκα είναι μεταφράστρια, επιμελήτρια θεατρικών και λογοτεχνικών πρότζεκτ, και ένα από τα δύο ιδρυτικά μέλη της ανεξάρτητης ομάδας περφόρμανς Turkowski & Nowacka. Έχει μεταφράσει στα πολωνικά έργα των Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ, Βέρνερ Φριτς, Γιούλι Τσε, Φαλκ Ρίχτερ, Γκεζίνε Ντάνκβαρτ, Ντανιέλα Ντρέσερ, Άντρες Βάιελ, Κάτια Μπρούνερ, Μπον Παρκ, Μίλο Ράου, Ζιμπίλε Μπεργκ, κ.ά. Ζει στο Στσέτσιν (Szczeczin), γνωστό στα ελληνικά και ως Στετίνο από τη γερμανική ονομασία του, Stettin.
