Μία επίσκεψη στο οστεοφυλάκιο
Κάποιες φορές, όταν δεν είμαι υπερβολικά κουρασμένη, το προσπαθώ γι’ άλλη μια φορά. Τότε λέω σε κάποια συζήτηση με συμπατριώτες μου από τα δυτικότερα εδάφη ότι εγώ πήγαινα σε ΔΑΣ. Όταν είμαι κουρασμένη, λέω απλά ότι πήγαινα σε γυμνάσιο, πράγμα που δεν στέκει καθόλου, αλλά είναι πιο απλό: η προσπάθεια να μεταφράσω μια λέξη από τη γλώσσα μου σε μία ξένη. Διευρυμένο Ανώτερο Σχολείο, συντομ. ΔΑΣ: δωδεκατάξιο σχολείο στη ΓΛΔ με απολυτήριες εξετάσεις, η φοίτηση ήταν προϋπόθεση για τις σπουδές. πρβλ.: Ανώτερο Σχολείο, συντομ. ΠΑΣ: δεκατάξιο Πολυτεχνικό Ανώτερο Σχολείο γενικής παιδείας, υποχρεωτικό για όλους τους μαθητές.
Το λεξικό των Γκριμμ περιλαμβάνει τριάντα τρεις τόμους. Είναι τόσο μεγάλο, επειδή είναι ένα εγχειρίδιο όλων των γνωστών στους συγγραφείς του σημασιών και χρήσεων των γερμανικών λέξεων, επ’ ουδενί τρόπω ωστόσο, επειδή οι Γκριμμ ή κάποιος απ’ τους συνεχιστές τους πρόσθεσε την προσωπική του άποψη για τις λέξεις. Σε κανένα σημείο δεν λέει φέρ’ ειπείν: «Το έτος τάδε η λέξη είχε για μένα την παρακάτω σημασία, λίγα χρόνια αργότερα όμως μου φάνηκε ότι θα πρέπει να συμπεριλάβει και την ανασκόπηση τούτων κι εκείνων των συμβάντων…» Να παρελάσει η φρουρά της σημαίας παρακαλώ! Σίγουρα, το γνωρίζουμε αυτό, κάποιες λέξεις χάνονται – ποιος αποκαλεί σήμερα τα κοσμήματά του τιμαλφή, τα παντελόνια περισκελίδες, τις ταλαιπωρίες που συνεπάγεται ένα ταξίδι: κακουχίες. Τομεακός πληρεξούσιος, συντομ. ΤΠΕ: αστυνομικός υπάλληλος αρμόδιος για ένα οικοδομικό τετράγωνο.
Με τις λέξεις που έχουν εξαφανιστεί μετά την ένωση συμβαίνει κάτι άλλο. Έχουν εξαφανιστεί εκείνες οι ανατολικές λέξεις που εξυπηρετούσαν τη δήλωση της πραγματικότητας, που έχει εξαφανιστεί. Όταν θέλω τώρα να μιλήσω γι’ αυτές τις λέξεις, μπορώ να προσπαθήσω να περιγράψω τι σήμαιναν αντικειμενικά, αλλά το περιεχόμενό τους κατοικεί σε μιαν άλλη απρόσιτη πλέον όχθη. Δεν μπορώ να μεταφράσω αυτές τις λέξεις, επειδή δεν υπάρχουν ισοδύναμά τους στα δυτικά Γερμανικά. Μπορώ να τις εξηγήσω, αλλά μόνο με το κεφάλι της τωρινής εποχής. Δεξιά είναι όπου ο αντίχειρας είναι αριστερά. Οι λέξεις κουβαλούσαν το αυτονόητο της ζωής, κι εκείνο το αυτονόητο εγώ τώρα πρέπει να το αφαιρώ. Τότε μένει η γελοιότητά τους, η γελοιότητα κάποιου πράγματος που έχει ηττηθεί, την οποία εκείνον τον καιρό ωστόσο δεν κουβαλούσαν.
Συνδεόταν και πλήξη μ’ εκείνες (Ομαδικό συμβούλιο, Εκλογές ομαδικού συμβουλίου: διευθύνουσα επιτροπή τεσσάρων Πιονέρων ανά σχολική τάξη: 1 πρόεδρος του ομαδικού συμβουλίου, 1 αναπληρωτής και γραμματέας, 1 ταμίας, 1 συντάκτης εφημερίδων τοίχου, εκλεγόταν από την ολομέλεια των τάξεων στην αρχή κάθε σχολικού έτους), ίσως και φόβος, συχνά απόσταση, ή άνεση, με κάποιον ενθουσιασμό, περηφάνια ή ενδιαφέρον, ή απλώς η ηρεμία, με την οποία κατέχει κανείς ένα λεξιλόγιο, για να είναι εξοπλισμένος για το υπόλοιπο της βιογραφίας του.
Η δική μου η ανάμνηση στηρίζεται σε μια πραγματικότητα που έχει καταρρεύσει, ως ανάμνηση είναι όμως πραγματική. Ταξιδιωτικό στέλεχος: Κάποιος που λαμβάνει την άδεια να ταξιδέψει στο δυτικό εξωτερικό, για λόγους έρευνας, εμπορίου, για την ολοκλήρωση των σπουδών του ή την παρουσίαση της ΓΛΔ. Πολλές από τις παλιές λέξεις, όταν θέλει να μιλήσει κανείς για ’κείνες σήμερα, βρίσκονται στη σκιά μίας ντροπής, στη σκιά μίας συγγνώμης για το ότι τις χρησιμοποιούσε. Ακόμα και εντός της κοινωνίας που τις χρησιμοποιούσε μπορεί να γελούσαν, κάποιες λέξεις ήταν έντονα βλακώδεις, και τους αντιστεκόταν έντονα βλακωδώς κανείς.
Τώρα όμως ολόκληρη η βλακεία, κι οι δυο πλευρές, κείτεται φαρδιά-πλατιά με αισχρότητα μεγάλη στραμμένη προς τα έξω, και φαρδιά-πλατιά η ντροπή μάς φορτώνει ξαφνικά κι εκείνα που άλλοτε αποποιηθήκαμε. Νικήσαμε τον ίδιο μας τον εαυτό, γι’ αυτό η χαρά μας μοιάζει κάποιες φορές με μίσος. Φάκελος στελέχους: το σύνολο των κρίσεων και πιστοποιητικών ενός πολίτη της ΓΛΔ, καθώς και αναφορές των αρμοδίων υπηρεσιών για την εκπαίδευση ή/και τις σπουδές του, την εργατικότητά του, τις απολυτήριες εξετάσεις του, τις πιθανές ποινές κτλ.· ο φάκελος στελέχους μεταβιβαζόταν από θέση εργασίας σε θέση εργασίας και συμπληρωνόταν κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης και όλης της εργασιακής ζωής του πολίτη χωρίς τη δική του σύμπραξη ή γνώση.
Κάθε λέξη κουβαλάει ιστορίες που θα ’πρεπε να τις ξέρει όλες κανείς, για να καταλάβει πραγματικά τη λέξη, αλλά η μοναδική γλώσσα στην οποία θα μπορούσαμε να τις διηγηθούμε είναι εκείνη την οποία αναζητούμε με τις ερωτήσεις. Υπήρχαν όροι, εξαναγκασμοί, επιθυμίες, αναγκαστικές λύσεις που σε πήγαιναν στις λέξεις ή σε έπαιρναν μακριά τους, δρόμοι που πήρα, εκούσια και ακούσια, ενθουσιασμένη, χαμογελώντας κοροϊδευτικά ή μπουχτισμένη, πεπατημένες οδοί, που τώρα έχουν χορταριάσει. Σπρώχνω των θάμνων τις συστάδες, αλλά μπροστά στα μάτια μου γίνονται καπνός οι λέξεις. Αλληλεμπαζάρ: διοργανωμένη σε σχολεία από μαθητές και γονείς πώληση γλυκών, ψωμιού με λίπος και χειροτεχνημάτων, τα έσοδα της οποίας θα δίνονταν για τους πεινασμένους στην Αφρική, την αποφυλάκιση Αμερικανών αγωνιστών για τα πολιτικά δικαιώματα κ.ό.
Ακόμα κι αν εκείνο που δήλωναν οι λέξεις συνεχίζει να υπάρχει μέχρι σήμερα, έστω κι αν η δήλωση μοιάζει να έχει αλλάξει, η δική μου η ανάμνηση στέκει στην άλλη πλευρά κάποιου πράγματος που χάσκει ορθάνοιχτο, κι η ισορροπία που ευελπιστώ να βρω σ’ ένα λεξικό δεν λέει να ’ρθει. Άχρηστες ύλες, και Δευτερογενείς πρώτες ύλες: χαρτί, μπουκάλια και αλουμίνιο συγκεντρώνονται και αξιοποιούνται εκ νέου, «ανακυκλώνονται». Ένας νεαρός Πιονέρος που συμβάλλει στην ενίσχυση της λαϊκής οικονομίας πηγαίνοντας πόρτα-πόρτα στη νεόκτιστη πολυκατοικία, χτυπώντας το κουδούνι και ζητώντας άχρηστες ύλες, σέρνοντας ύστερα τη στοίβα με τις εφημερίδες και τα άδεια μπουκάλια στον τόπο περισυλλογής, όπου ζυγίζονται και μετριούνται (τα χρήματα επιτρέπεται να τα κρατήσει), μου φαίνεται ότι ήταν κάτι άλλο απ’ ό,τι ένας κάδος σκουπιδιών με τρία τμήματα.
Ένα μεγάλο οστεοφυλάκιο, έτσι μοιάζει ένα λεξικό της ΓΛΔ, κεφάλια με κεφάλια, μηριαία οστά με μηριαία οστά, η τάξη αποκαθίσταται, αλλά κάτι λείπει.
Εφημερίδα τοίχου. Τι συμβαίνει όταν ακούω κάποια λέξη που δεν έχει καν εκλείψει ακόμα, που ως λέξη υπάρχει ακόμα, που σαν διζυγωτικός δίδυμος όμως έχει διαφορετικά πρόσωπα στα δυο μισά της χώρας;
Είναι αλήθεια ότι μ’ άρεσε να κάθομαι στο σπίτι στο χαλί και να σχεδιάζω αντεστραμμένα γράμματα στην ανάποδη πλευρά κάποιου κόκκινου βελουτέ χαρτιού, ύστερα να κόβω τα γράμματα, να τα βάζω σ’ ένα κουτάκι και να τα καρφιτσώνω την επόμενη μέρα στο σχολείο με πινέζες σ’ έναν πίνακα από φελιζόλ: «Από τη σπίθα γεννήθηκε η φλόγα!* Για την ιστορία της Μεγάλης Σοσιαλιστικής Οκτωβριανής Επανάστασης». Κάποιες ώρες της ζωής μου έτσι τις πέρασα, με τη μυρωδιά της κόλλας στη μύτη και το ψαλίδι στο χέρι, ξεφυλλίζοντας περιοδικά, βυθισμένη σε σκέψεις για το αν το σκούρο μπλε ή το πορτοκαλί χαρτόνι, η μια ή η άλλη φωτογραφία θα είχε καλύτερα αποτελέσματα, σκορπίζοντας γύρω μου τα γράμματα-σφραγίδες από το κουτί, καθισμένη ανακούρκουδα στο χαλί του παιδικού δωματίου με δυο κοτσίδες να πηγαίνουνε πέρα-δώθε: Εγώ, συντάκτης εφημερίδων τοίχου, μικρή υπουργός προπαγάνδας με μελάνια στα χέρια.
Είναι αλήθεια επίσης ότι δυο μαθήτριες από την παράλληλη τάξη μου, που έφτιαξαν μια εφημερίδα τοίχου με χάρτινα γιαπωνέζικα περιστέρια της ειρήνης και την κρέμασαν κάτω στο διάδρομο του σχολείου, όπου μπορούσαν να τη δουν οι πάντες – ο τίτλος έλεγε: «Τας ρομφαίας εις άροτρα!** - διώχτηκαν από το σχολείο, από εκείνο κι από όλα τα άλλα Διευρυμένα Ανώτερα Σχολεία. Είναι αλήθεια επίσης ότι η δεκαεπτάχρονη αδελφή μου πρόσφατα βοήθησε κάποιους μικρότερους μαθητές να φτιάξουν μία εφημερίδα τοίχου με το θέμα «Πώς τρέφονται τα λουλούδια». Πάνω της έβλεπες: Ένα χάρτινο ροζ λουλούδι με πράσινο μίσχο και καφετιές ρίζες, από πάνω του ένα μπλε σύννεφο κι έναν κίτρινο ήλιο.
Εφημερίδα τοίχου: πίνακας από φελιζόλ, μεγέθους 1 m επί 80 cm περίπου, αναρτημένος διαγωνίως, συχνά τυλιγμένος με ύφασμα, στον οποίο στερεώνονται και εκτίθενται δημόσια φωτογραφίες, συνθήματα και κείμενα με σκοπό την οπτική τεκμηρίωση επιστημονικών, καλλιτεχνικών ή πολιτικών γεγονότων.
Μετάφραση από τα Γερμανικά: Αλέξανδρος Κυπριώτης
* (Σ.τ.Μ.) Στίχος από το ποίημα «Των ιερών χορδών οι πύρινοι ήχοι» του Ρώσου ποιητή Αλεξάντρ Οντογέφσκι, το οποίο έγραψε εκ μέρους των καταδικασμένων σε καταναγκαστικά έργα Δεκεμβριστών το 1828/29 ως απάντηση στο ποίημα «Επιστολή στη Σιβηρία» του Αλεξάντρ Πούσκιν, με το οποίο ο τελευταίος εξέφραζε τη συμπάθειά του για τη βαριά μοίρα τους. Ο στίχος έγινε αργότερα μότο της εφημερίδας «Ίσκρα» (=Σπίθα), το όργανο του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος που εξέδιδε ο Λένιν.
** (Σ.τ.Μ.) Από την Παλαιά Διαθήκη: «και κρινεί ανά μέσον λαών πολλών και εξελέγξει έθνη ισχυρά έως εις μακράν, και κατακόψουσι τας ρομφαίας αυτών εις άροτρα και τα δόρατα αυτών εις δρέπανα, και ουκέτι μη αντάρη έθνος επ’ έθνος ρομφαίαν, και ουκέτι μη μάθωσι πολεμείν» (Μιχαίας, Δ´, 3). Ήδη από το 1957 η Σοβιετική Ένωση είχε δωρίσει στα Ηνωμένα Έθνη στη Νέα Υόρκη το γλυπτό του Εβγκένι Βουτσέτιτς που αναπαρίστανε έναν άνδρα να σφυρηλατεί το ξίφος του, για να το μετατρέψει σε άροτρο. Το ειρηνιστικό κίνημα που αναπτύχθηκε στη ΓΛΔ στις αρχές της δεκαετίας του ’80 με πρωτοβουλία της Εκκλησίας είχε ως έμβλημά του το έργο του Βουτσέτιτς με το απόσπασμα από την Παλαιά Διαθήκη να το περιβάλλει. Για να ξεπεραστεί ο σκόπελος της άδειας των αρχών που θα απαιτούσε η εκτύπωσή του σε αυτοκόλλητα ή κονκάρδες, το έμβλημα έγινε σταμπωτό σε κομμάτια ύφασμα, τα οποία οι νέοι έραβαν στα ρούχα τους. Οι αρχές επέδειξαν ανεκτικότητα αρχικά, αλλά αργότερα οι καθηγητές στα σχολεία και οι αστυνομικοί στους δρόμους ζητούσαν από τους μαθητές να το ξηλώσουν από τα ρούχα τους ή τους το ξήλωναν οι ίδιοι, ενώ όσοι δεν συμμορφώνονταν αποβάλλονταν από τα σχολεία όλης της χώρας.
