Ένα κομμάτι-κύμα για τους sprechbohrer
[Ένα κείμενο σχετικά με την παρτιτούρα]
Πάντα ένας άνεμος ηχηρός∙ σπανίως βρίσκεις ησυχία εδώ κάτω, στις νότιες ακτές της Νορβηγίας, στον πορθμό του Σκάγκερακ, είτε έρχεσαι από τη μία είτε από την άλλη πλευρά του ποταμού, από τα νησιά ή την ηπειρωτική χώρα. Πας ως το Μούσμπυ, λίγο πιο μέσα, κι αμέσως αλλάζει η διάλεκτος. Ξέρουν ότι έρχεσαι από αλλού, το ακούνε, αλλά δεν ακούν τις κραυγές από τη Μεσόγειο.
Οι φωτογραφίες δεν αναπαράγουνε κραυγές. Μαθαίνουμε καθημερινά πληροφορίες για νέους θανάτους. Και για όσους σώζονται: πολύχρωμα πρόσωπα, κόκκινα γιλέκα, γαλάζια θάλασσα. Πού και πού βλέπουμε το φριχτό θέαμα ενός πνιγμού κι έχουμε συνηθίσει τόσο πολύ σ’ αυτές τις εικόνες, που έχουν πάψει να μας ενοχλούν στην καθημερινότητά μας.
Το προσφυγικό κύμα δεν είναι μια φυσική καταστροφή. Οι ειδήσεις μιλούν για «κύματα προσφύγων που μας πλημμυρίζουν». Χρησιμοποιούν υδάτινες μεταφορές. Η παρτιτούρα άπτεται ενός επίκαιρου θέματος, αλλά ο πόλεμος στην Ουκρανία και η προθυμία μας να βοηθήσουμε όσους ξεφεύγουν από εκεί, κυριαρχούν.
Οι μαζικοί θάνατοι στη Μεσόγειο είναι μια συνεχής mare. Η νορβηγική λέξη mare, η αγγλική mare και η γερμανική Μäre ακούγονται παρόμοια. Στα Νορβηγικά και τα Αγγλοσαξονικά πρόκειται για ένα ον που κάθεται στο στήθος σου το βράδυ και σ’ ενοχλεί στον ύπνο. (Το σύγχρονο αγγλικό mare μεταφράζεται Stute στα Γερμανικά, στα Νορβηγικά λέγεται merr, δηλαδή eine Mähre, χωρίς το h, όπως στο Märchen, το παραμύθι—μόνο που δεν πρόκειται για παραμύθι, αλλά για εφιάλτη.)
Αυτό το έργο είναι αφιερωμένο στους ετοιμοθάνατους, σε όσους δεν επέζησαν από τα κύματα, σε όσους πνίγηκαν, σε όσους δεν μπόρεσαν ποτέ να πουν την ιστορία τους, σε όσους δεν δημιούργησαν ποτέ πρόβλημα στην ευημερία μας, που δεν απείλησαν ποτέ «να μας πάρουν τις δουλειές», σε όσους δεν προσπάθησαν ποτέ «να χαλάσουν το κράτος πρόνοιάς μας». (Από εκφράσεις που ενοχοποιούν τα κίνητρα της φυγής τους, άλλο τίποτα.) Αυτό το έργο γράφτηκε στη μνήμη όσων πέθαναν στη Μεσόγειο—που τώρα είναι τάφος, κοιμητήριο, θαλάσσια διαδρομή χωρίς εμπόδια.
Ο Αριάν Λέκα, Αλβανός ποιητής γεννημένος στο Δυρράχιο, γράφει συχνά για τον πατέρα του και άλλους Αλβανούς ναυτικούς που έχασαν τη ζωή τους στη θάλασσα. Τη Mare Nostrum (τη «δική μας θάλασσα») την λέει Mare Monstrum. Στο εκτενές ποίημά του Auschwitz Detar (Η Θάλασσα του Άουσβιτς) φαντάζεται διαφορετικές περιοχές της Μεσογείου ως στρατώνες (abwärts 3/2021: Baracke II – Die Küste von Lampedusa, δηλαδή προς τα κάτω, 3/2021: Στρατώνας II – Η ακτή της Λαμπεντούζα). Ο γερμανικός τίτλος του ποιήματος είναι προκλητικός: Das Auschwitz der Meere, το Άουσβιτς των Θαλασσών. Είναι μεταφρασμένο από τα Αλβανικά από την Zuzana Finger: «Wir haben ein Wort dafür, was mit den Menschen in Auschwitz passiert ist, aber wir haben noch kein Wort für das, was auf den Meeren passiert»: «Έχουμε μια λέξη γι’ αυτό που συνέβη στους ανθρώπους στο Άουσβιτς, αλλά ακόμα δεν έχουμε λέξεις για το τι συμβαίνει στις θάλασσες.» (Rettungsboot für die ertrunkenen Seelen, Σωσίβια Λέμβος για Πνιγμένες Ψυχές, 17.03.21)
*
Ποτέ μου δεν έμαθα να παίζω κάποιο μουσικό όργανο, αλλά ξέρω τη θάλασσα. Έχω μάθει να διαβάζω πώς κυματίζει, πώς καμπουριάζει και σκάει πάνω στην ακτή, πώς σχηματίζει αφρούς και ψιχάλες, ξέρω πώς επιδρά επάνω της ο άνεμος. Ξεκίνησα με τις λέξεις bølge, Welle, waves (κύματα), και δημιούργησα ένα σχήμα με βάση τα γράμματα των λέξεων αυτών: τρεις λέξεις από πέντε γράμματα. Η κλίμακα Μποφόρ έχει δεκατρία επίπεδα έντασης του ανέμου: Στο 1 Μποφόρ έχουμε ελαφρύ αεράκι, με άνεμο μέχρι τα 1,5 μέτρα ανά δευτερόλεπτο και μερικώς ρυτιδιασμένη θάλασσα, ενώ τα 2 Μποφόρ (πολύ ασθενής άνεμος/ελαφριά αύρα στα Ελληνικά, leichte Brise στα Γερμανικά) δεν μπορούν να μεταφραστούν απευθείας στα Νορβηγικά, γιατί η ελαφριά αύρα στα νορβηγικά (lett bris) είναι τα 3 Μποφόρ. Και οι λέξεις για τη θύελλα (Sturm στα Γερμανικά, Storm στα Αγγλικά και τα Νορβηγικά) αποτελούν αυτό που λέμε γλωσσολογικά ψευδόφιλες λέξεις κι αντιπροσωπεύουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, έξι διαφορετικά επίπεδα έντασης στην κλίμακα Μποφόρ.
H Mare Nostrum δεν έχει ποτέ άπνοια, όμως φτάνει να γίνει τυφώνας κατά τόπους. Κανείς δε θέλει να βγει στη θάλασσα σε τέτοια θύελλα – συνεχές χάος, λευκός θόρυβος∙ μια αφρισμένη, αφρώδης, άσπρη εικόνα.
Οι παραλλαγές των κυμάτων ήταν το αρχικό μου υλικό∙ τη δομή, το σχέδιο το βρήκα στις φόρμες. Το κομμάτι γράφτηκε για τους sprechbohrer, που είναι ένα γερμανικό τρίο, οπότε δούλεψα κυρίως στα Γερμανικά και χρησιμοποίησα τους γερμανικούς όρους για τους ανέμους. Τα Νορβηγικά διαφαίνονται κυρίως στην ψηλότερη φωνή, τα Γερμανικά κυρίως στην μπάσα. Η μέση φωνή μιλάει κυρίως Αγγλικά. Οι τρεις γλώσσες απέκτησαν η καθεμιά διαφορετικό χρώμα, για να δω πώς συγκρίνεται κιόλας η μία γλώσσα με την άλλη.
*
Αποσπασματικές πληροφορίες, θραύσματα από ειδησεογραφικά ρεπορτάζ παρεμβάλλονται στις παραλλαγές των κυμάτων: «Ν.Ν... πνίγηκαν... 10... αγνώστων στοιχείων... αγνώστων στοιχείων.» Κύρια πηγή των αποσπασμάτων είναι η Todesursache: Flucht. Eine unvollständige Liste (Αιτία θανάτου: φυγή. Μια ημιτελής λίστα.) Πάνω από 400 πυκνογραμμένες σελίδες, πάνω από 35 χιλιάδες άνθρωποι: από πού ήρθαν, πώς πέθαναν—όσο είναι δυνατόν να γνωρίζουμε—στο δρόμο για την Ευρώπη, ένα αρχείο που διατηρείται από το 1993. Δημοσιευμένο για πρώτη φορά στο Βερολίνο από την Kristina Milz και την Anja Tuckermann στον εκδοτικό οίκο Hirnkost KG. Καμία μετάφραση ή δημοσίευση της λίστας αυτής δεν υπάρχει στα Νορβηγικά, παρόλο που αρχικά συντάχθηκε και δημοσιεύτηκε από το πανευρωπαϊκό δίκτυο και οργανισμό UNITED for Intercultural Action.
Τοπωνύμια, αριθμοί και αποσπάσματα από αφηγήσεις, χωρίς διευκρινιστικές λεπτομέρειες. Ο όγκος των πληροφοριών είναι περιορισμένος, τα θραύσματα είναι σχεδόν ποιητικά, αλλά καθόλα αληθή. Είναι όλα αποσπασματικά∙ κομμάτια κειμένου από έναν ωκεανό πληροφοριών.
Υπάρχει μόνο μία αναγνωρίσιμη περίπτωση—το αγόρι στην παραλία. Ο Αλάν Κουρντί, το τρίχρονο αγοράκι από τη Συρία που βρέθηκε νεκρό στην αμμουδιά στο τουρκικό παραθαλάσσιο θέρετρο του Μπόντρουμ. Η εικόνα του πνιγμένου μικρού στην αγκαλιά του Τούρκου λιμενικού έκανε την καταστροφή ορατή σε όλο τον κόσμο. Τους φωτογράφησε η Nilüfer Demir ένα πρωινό του Σεπτεμβρίου του 2015. «2 Σεπτεμβρίου 2015, ο κόσμος ξυπνάει.» (Το Αγόρι στην Ακτή, εκδ. Quintano, 2021). Η δίοδος των Βαλκανίων είχε κλείσει λίγες εβδομάδες νωρίτερα και η Άνγκελα Μέρκελ είχε δηλώσει: «θα το διαχειριστούμε». Μαζί με τον Αλάν πνίγηκαν η μητέρα του Ραχάμπ (ετών 35) κι ο αδερφός του Γκαλίπ (ετών 5), κάπου μεταξύ του Μπόντρουμ και της Κω.
*
Η νορβηγική γλώσσα δημιουργήθηκε μέσα από συνεχείς αλλαγές. Επισήμως, δεν είναι μία γλώσσα αλλά δύο: τα Μπούκμολ (bokmål) και τα Νεονορβηγικά (nynorsk), που εξελίχθηκαν από τα Ρίκσμολ (με ρίζα τα Δανέζικα) και τις επαρχιακές διαλέκτους, αντίστοιχα. Μετά από σειρά διεξοδικών ορθογραφικών μεταρρυθμίσεων στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα, ιδρύθηκε η Νορβηγική Γλωσσική Επιτροπή (1952)―που έγινε Νορβηγικό Γλωσσικό Συμβούλιο το 1972—και μετονομάστηκε, απλώς, σε Γλωσσικό Συμβούλιο το 2005: ένας επίσημος, κρατικός επαγγελματικός φορέας με κανονιστικές γλωσσικές εξουσίες. Το Συμβούλιο κάνει τακτικά προτάσεις για αλλαγές στα δύο γλωσσικά πρότυπα (Μπούκμολ και Νεονορβηγικά), εγκρίνει νέες λέξεις και εκνορβηγισμούς αγγλισμών και καθορίζει τους σωστούς προσδιορισμούς του γένους των λέξεων. Οι παραλλαγές στις δύο γλώσσες είναι ισοδύναμες. H διαφορά μεταξύ επίσημης και ανεπίσημης γλώσσας καταργήθηκε για τα Μπούκμολ το 2005. Στα Νεονορβηγικά, οι διαφορές στην ανεπίσημη γλώσσα―που πήγαζαν από τον γλωσσολογικό κανόνα Jamvekt (Κανόνας Ζυγισμού), λόγω των αρχαιότερων μακρών και βραχέων φωνήεντων―καταργήθηκαν το 2012.
Ο πλούτος των παραλλαγών είναι ακόμη μεγαλύτερος στην προφορική γλώσσα, η οποία χωρίζεται σε δύο κλάδους και περιλαμβάνει τέσσερις διαλέκτους―ανάλογα πώς το βλέπει κανείς. Στα Νορβηγικά υπάρχουν πολλοί τρόποι να προφέρει κανείς τη λέξη εγώ (jeg στα Μπούκμολ, eg στα Νεονορβηγικά). Για παράδειγμα μπορεί κανείς να το προφέρει: [æ], [e:] [e:g] [jæɪ] [jei] ή [i:]. Συχνά, κανείς επιλέγει ακόμα και το γένος ενός ουσιαστικού: ei sol (μία ήλιος) ή en sol (ένας ήλιος), ei ή en jord (μία ή ένας γη), αλλά et menneske (το άνθρωπος).
Η δική μου διάλεκτος, τα sørlandsk (νοτιονορβηγικά), ανήκει στα vestlandsk (τις «δυτικές» διαλέκτους), παρόλο που από πολλές απόψεις μοιάζει περισσότερο με τα Δανέζικα ή και τα νότια Σουηδικά. Ο γνωστός επιτονισμός των λέξεων στην παραλήγουσα είναι ίδιον αυτής της διαλέκτου, σε αντίθεση ας πούμε με τον πιο ελαφρύ κι ελεύθερο επιτονισμό στη λήγουσα, που συναντούμε στις διαλέκτους της ανατολικής Νορβηγίας ή στο Τροντχάιμ και γλωσσολογικά σημειώνεται με το ². Λένε ότι τα Νορβηγικά είναι γλώσσα τραγουδιστή, αλλά τα sørlandsk δεν είναι. Εγώ, ας πούμε, μιλώ με το σταφυλικό ρ, όπως οι Γάλλοι, και παρόλο που γράφω μπ, ντ, γκ, δεν τα προφέρω. Δε μιλώ, δηλαδή, τα «τυπικά» νορβηγικά. Κι έτσι έχω προβλήματα όταν καλούμαι να τυποποιήσω την εκφορά του λόγου μου.
Στην αρχή αυτού του πρότζεκτ γνωρίσαμε το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (ΔΦΑ) κι εγώ κόλλησα συνειδητοποιώντας πόσες διαφορές υπάρχουν μεταξύ των νορβηγικών διαλέκτων. Συνάντησα προβλήματα που δεν ήταν σημασιολογικά, αλλά ούτε και πειραματικά. Να προφέρω τη λέξη «ημέρα» με το τελικό της g ή χωρίς; [da:] ή [da:gʰ] δηλαδή; Ποιο r να επιλέξω; Ένα καθαρά «ανατολικό» r σαν αυτό του Όσλο, που προσεγγίζει το πρότυπο του ΔΦΑ αλλά το νιώθω ξένο, ή ένα καθαρά «νότιο», που ξέρω ότι δε θα ήταν σωστό γιατί θα ακουγόταν ανοίκειο; Είναι αναπόφευκτο ότι στην απόδοση αυτού του κομματιού από τους sprechbohrer θα εντοπίσει κανείς ήχους γερμανικούς. Κι εγώ ήθελα μια καθαρή κατασκευή ώστε οι ξένοι ήχοι να μην εκλαμβάνονται ως λάθος. Επομένως κατέληξα σε δύο τύπους νορβηγικών: η Ζίγκριντ, που έχει τα περισσότερα νορβηγικά αποσπάσματα, μιλάει με «ανατολικό» r που ρολάρει, το λεγόμενο παλλόμενο φατνιακό, το [ɾ] · το ίδιο και ο Χάραλντ. Όμως ο Γκέοργκ μιλάει με το «νότιο» σταφυλικό ρ, το [ʁ]. Η μεταγραφή σε ΔΦΑ δεν ήταν απολύτως συνεπής―σαν τη νορβηγική γλώσσα, είναι γεμάτη εξαιρέσεις και πιθανότητες διαφορετικών επιλογών.
*
Αυτό που ήταν καινούργιο για μένα ήταν η συγκεκριμενοποίηση της γλώσσας, η ανάλυσή της σε μεμονωμένους φθόγγους, καινούργια σημεία: μου ήταν οπτικά αλλόκοτο να βλέπω το κείμενο γραμμένο σε ΔΦΑ. Με βοήθησε να χρωματίζω τα κομμάτια του κειμένου, ώστε να τα βλέπω σαν προτάσεις σ’ ένα πρόγραμμα επεξεργασίας κειμένου. Σε ένα ηχητικό κομμάτι, μεγάλο μέρος της σύνθεσης γίνεται από προϋπάρχον, ολοκληρωμένο ηχητικό υλικό· εδώ έπρεπε να τα δουλέψω όλα σε χαρτί. Τοποθέτησα τα διαφορετικά μποφόρ πάνω στο πάτωμα για να έχω οπτική επισκόπηση, το υλικό μακριά από το μηχάνημα. Τρεις φωνές και τρεις γλώσσες, σε μια διαδρομή δέκα ακολουθιών.
Καινούργια ήταν επίσης η ανάγκη να σκεφτώ πού τοποθετείται ανατομικά ο ήχος. Το να επικεντρωθώ στο πού βρίσκεται ο ήχος εντός της στοματικής κοιλότητας ήταν μια νέα εμπειρία, γιατί έχω συνηθίσει να στήνω παραστάσεις καταστασιακές ή χωρικές. Σε προηγούμενα κομμάτια δούλεψα με την αλληλεπίδραση μεταξύ ηχογράφησης και ομιλίας, μεταξύ live και αρχειοθετημένων μερών, ενισχυμένων και μη φωνών, ψηφιακού και αναλογικού ήχου. Και κάτι ακόμα, καινούργιο: εγώ δε θα ήμουν μέρος της παράστασης αυτή τη φορά.
Η ομιλία ως ήχος, τα αλαμπουρνέζικα ως γλώσσα, το γεγονός ότι η γλώσσα εξαφανίζεται και μένει μόνο ο ήχος, η αφαίρεση, το ότι με την επανάληψη ακυρώνεται η σημασιολογία. Το κείμενο πνίγεται στη μουσική ή, αλλιώς, παύει να είναι ο κύριος φορέας νοήματος της παράστασης, του θεάτρου, και συμφιλιώνεται με άλλα στοιχεία εντός της αίθουσας: το φως, την κίνηση, τις μορφές. Το ότι υφίσταται τέτοια αλληλεπίδραση μεταξύ των σκηνικών στοιχείων το γνωρίζω από άλλες θεατρικές φόρμες με παρόμοια δραματουργία.
*
Η παρτιτούρα είναι μια υπενθύμιση, δεν είναι η λύση, δεν είναι ανάλυση, κι άρα δεν είναι πολιτική. Ούτε κατηγορεί κανέναν· δε θεωρεί κανέναν ευθέως υπεύθυνο, ούτε καν αυτούς που κερδίζουν από το να είναι διακινητές, ούτε εκείνους που βιοπορίζονται από την «προσφυγική βιομηχανία». Τα βάναυσα push back της FRONTEX δεν επικρίνονται άμεσα, αναφέρονται απλώς, σαν λέξεις που αιωρούνται πάνω από τα κύματα. Η καταγγελία παραμένει ανοιχτή.
Κριστιανσάν & Βερολίνο, Φεβρουάριος/Απρίλιος 2022
Μετάφραση από τα Νορβηγικά: Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη
Η Tone Avenstroup γεννήθηκε το 1963 στο Όσλο και ζει στο Βερολίνο. Είναι συγγραφέας, μεταφράστρια, σκηνοθέτρια και περφόρμερ. Σπούδασε θέατρο και λογοτεχνία στο Μπέργκεν και στο Βερολίνο (ΛΔΓ). Υπήρξε συνιδρύτρια της θεατρικής ομάδα Baktruppen στο Μπέργκεν (1986), και μέλος της ομάδας Akt (1997-2000), ενώ από το 2005 έως το 2013 διετέλεσε συντάκτρια του περιοδικού Gegner. Τα περισσότερα βιβλία της είναι δίγλωσσα (νορβηγικά και γερμανικά) και εκδίδονται από τον γερμανικό εκδοτικό οίκο Peter Engstler, όπως λ.χ. τα blanke landschaften (2013), silene (2016) και november im schlaf (2019).
Καλλιτεχνική διεύθυνση: Florian Neuner, sprechbohrer
Οργανωτική διεύθυνση: Μαρίνα Αγαθαγγελίδου
Οργανωτική διεύθυνση: Μαρίνα Αγαθαγγελίδου
Περισσότερες πληροφορίες για το πρότζεκτ (γερμανικά/αγγλικά) στην ιστοσελίδα: https://poetssounds.lettretage.de
